કાવ્યનો આસ્વાદ

શીર્ષક: મીઠી માથે ભાત – વિઠ્ઠલરાય આવસત્થી

(દોહરો)

ડુંગર કેરી ખીણમાં, ગાંભુ નામે ગામ

ખેતી કરતો ખંતથી પટેલ પાંચો નામ,

સીમ થકી છેટી હતી વાડી એક વિશાળ,

ભોંય બધી ભગરી અને રૂડી અધિક રસાળ. 

નવાણ છે નવ કોસનું, ફરતાં જંગી ઝાડ,

રોપી તેમાં શેલડી, વાધ્યો રૂડો વાઢ.

પટલાણીએ પુત્રનું મુખ દીઠું છે માંડ,

મીઠી ઉંમર આઠની બહેન લડાવે લાડ.

શિયાળો પૂરો થતાં પાક્યો પૂરો વાઢ,

વાઘ, શિયાળ, વરુ તણી રહેતી વગડે રાડ.

કેળ સમી સૌ શેલડી ઝૂકી રહી છે ઝુંડ,

રસ મીઠાની લાલચે ભાંગે વાડો ભૂંડ.

ચિચોડો બેસાડવા પાંચે કરી વિચાર,

બાવળનાં નથ-બૂતડી તુર્ત કર્યા તૈયાર.

સોંપ્યુ સાથી સર્વને બાકી બીજું કામ,

સાધન ભેળું સૌ થવા તવા-તાવડા ઠામ.

પટલાણી પેખી રહી પટેલ કેરી વાટ,

રોંઢાવેળા ગઈ વહી પડતું ટાઢું ભાત.

(ભુજંગી)

કહે મા, ‘મીઠી લે હવે ભાત આપું,

કીકો લાવ મારી કને, જા તું બાપુ.’

હજી ઘેર આતા નથી તુજ આવ્યા,

ભૂખ્યા એ હશે વાઢ-કામે થકાયા.”

ભલે લાવ, બા, જાઉં હું ભાત દેવા,

દીઠા છે કદી તેં ઊગ્યા મોલ કેવા ?

મીઠી કેળ-શી શેલડી તો ખવાશે,

દીઠી છે ટૂંકી વાટ જલ્દી જવાશે.’

કહી એમ માથે લઈ ભાત ચાલી.

મૂકી માર્ગ ધોરી, ટૂંકી વાટ ઝાલી.

(દોહરો)

વહી જાય છે વેગમાં મીઠી ભરતી ફાળ,

ગણે ના કાંટા કાંકરા, દોડે જેમ મૃગબાળ.

ડુંગર ઝાડી ગીચમાં કોડે કૂદતી જાય,

સામો વાઢ ઝઝૂમતો જોતાં તે હરખાય.

હમણાં વાડી આવશે, હમણાં આપું ભાત,

એમ અધિક ઉતાવળી દોડી મળવા તાત.

બખોલમાંથી બહાર ત્યાં વાઘ ધસ્યો વિકરાળ

થપાટ પાછળથી પડી, બાળા થઈ બેહાલ.

ભાત ઓઢણી તો રહ્યું ઝરડામાં જકડાઈ,

મીઠી બાળા મોતના પંજામાં સપડાઈ.

વાઘ ઉપાડી ક્યાં ગયો ? કુદરતમાં કકળાટ !

વૃક્ષ ઊભાં વીલાં બધાં, સૂ ની બની સૌ વાટ !

સાંજ વહી સૂનકારમાં ઓઢીને અંધાર,

રાત રડે છે રાનમાં આંસુડે ચોધાર.

પહોચી ઘર પાંચો કરે ‘મીઠી ! મીઠી !’ સાદ :

‘મારે તો મોડું થયું, રોંઢો ન રહ્યો યાદ.’

પટલાણી આવી કહે : ‘મેલી છે મેં ભાત,

મળી નથી તમને હજી ? રોકાણી ક્યાં રાત ?’

મળી નથી મીઠી મને મારગ ધોરી વાટ,

કહાં ગોત કરવી હવે ? ગઈ હશે પગવાટ !

બની ગયાં એ બાવરાં બંને મા ને બાપ,

ગયાં તુર્ત તે ગો તવા કરતાં કંઈ સંતાપ.

નભથી ચાંદો નીરખી વિલાય ફિક્કુ મુખ,

ઝાંખા સર્વે ઝાડવાં, દારુણ જાણ એ દુ:ખ.

‘મીઠી ! મીઠી !’ પાડતાં બૂમ ઘણી માબાપ,

જવાબ પાછો ના મળે તેથી કરે વિલાપ.

પળતાં આગળ પગ મહીં અટવાયું કંઈ ઠામ,

તે તો ઘરની તાંસળી, ભાત તણું નહિ નામ.

ખાલી આ કોણે કરી ? હશે સીમના શ્વાન ?

મીઠી કાં મેલી ગઈ ? – બોલે નહિ કંઈ રાન.

વળી પગે અટવાય છે ઝરડું, નીચે જોય,

મીઠી કેરી ઓઢણી -પોકેપોકે રોય.

‘હા ! મીઠી, તું ક્યાં ગઈ? આ શું – ઝમે રુધિર !’

ઉત્તર એનો ના મળે : બધુંય વિશ્વ બધિર !

નિરાશ પાછા એ વળ્યાં કરતાં અતિ કકળાટ,

‘મીઠી ! મીઠી !’ નામથી રડતાં આખી વાટ.

વાઢ ગયો વેચાઈને વીતી ગઈ છે વાત,

તો પણ દેખા દે કદી મીઠી માથે ભાત

……………………………..

હું છઠ્ઠા ધોરણમાં હતી ત્યારે મને આ કાવ્ય ભણવામાં હતું. આખું કાવ્ય મોઢે હતું. અત્યારે પણ આ લઘુ ખંડ કાવ્યનાં ત્રણે ભાગની અમુક પંક્તિઓ મોઢે છે. ત્રણ વરસ પહેલાં મેં એ પંક્તિઓ ફેસબુકમાં મૂકી વિનંતી કરી હતી કે કોઈ પાસે આ કાવ્ય હોય તો મને આપે. એ વખતે એક ભાઈએ આખું કાવ્ય મને મોકલ્યું જે મેં સાચવી રાખ્યું.

આ લઘુ કહી શકાય એવા ખંડ કાવ્યનાં પહેલાં ખંડમાં ખેડૂતની જીવનશૈલી દોહરા સ્વરૂપે વર્ણવી છે. ખેડૂત ગામમાં રહે છે પણ એનું ખેતર….ગામથી દૂર… સીમમાં છે. આખો પ્રદેશ ડુંગળાળ છે પણ જમીન ફળદ્રુપ છે એટલે શેરડી સારી પાકી છે, પણ ભૂંડ ને બીજા પ્રાણીઓ નુકશાન પહોંચાડે છે એથી ખેડૂત રાત દી જોયા વગર ખેતરની ફરતે વાડ બનાવવામાં તલ્લીન છે. એને જમવા આવવાનું પણ ભાન નથી રહેતું…આ બાજુ પટલાણીને મોટી દીકરી પછી આઠ વર્ષે દીકરો આવ્યો છે એટલે ખેતરે ભાત દેવા કેમ જાવું? એ સવાલ છે. 

કાવ્યનાં બીજા ભાગમાં જે ભુજંગી રાગમાં લખાયો છે..મા અને દીકરી વચ્ચેનો સંવાદ ખૂબ સુંદર રીતે આલેખાયો છે. મા ઘરનાં…ઢોર સાચવવાનાં કામમાં હોય તો મોટી બહેન નાના ભાઈનું ધ્યાન રાખતી હોય છે. મા દીકરીને સમજાવે છે કે ‘તારાં બાપુ ખેતરે કામમાં ખાવાનું પણ ભૂલી ગયા લાગે છે. જો તું જઇને ભાતું આપી આવે તો….!’ દીકરી પણ ટહુકા કરતી તરત તૈયાર થઈ કહે છે…’ભલે બા, હું ભાતું દઈ આવીશ…મને એ બહાને ખેતરે શેરડી ખાવા મળશે. મેં ટૂંકો મારગ જોયો છે એટલે આ ગઈ ને આ આવી.’

ત્રીજો અને અંતિમ ભાગ દોહારા સ્વરૂપે લખાયો છે…એની શરૂઆત તો ખૂબ નયનરમ્ય થાય છે. આઠ વર્ષની દીકરી…ને એનું નામ પણ કેવું મીઠું!…મીઠી…દોડતી કૂદતી આસપાસની ટેકરીઓ વટાવતી એની ધૂનમાં જતી હોય છે. ને અહીં જ કવિએ ખૂબ સુંદર રીતે કરુણ રસ ઉમેરી કાવ્ય-વાર્તાને અલગ મોડ આપ્યો છે. મીઠી સમજે એ પહેલાં જ ડુંગરની બખોલમાંથી વાઘ આવી મીઠીનો શિકાર કરી નાખે છે. એની ચીસોથી વેરાન જગ્યા…ઝાડવા પણ પક્ષીઓની ચિચિયારીઓથી ગાજી ઉઠે છે..

સાંજે પટેલ ઘરે પાછો ફરે છે ત્યારે છેક પટેલ પટલાણીને ખ્યાલ આવે છે કે મીઠી તો ખેતરે પહોંચી જ નહોતી…બન્ને બેબાકળા બની મીઠીને શોધવા નીકળે છે. 

‘મીઠી! મીઠી! પાડતાં બૂમ ઘણી માબાપ,

ઉત્તર એનો ના મળે એથી કરે વિલાપ.

વાંચનારનું પણ મન વલોવાઈ જાય એવું કરુણ શબ્દચિત્ર કવિએ ખડું કર્યું છે. એમાં ને એમાં રાત પડી જાય છે..મીઠી નથી મળતી પણ એની ઓઢણી..એ જે ઠામમાં ભાતું લઈ ગઈ હતી એ ઠામ..બધું મળે છે…રડતાં કકળતાં માબાપ ઘરે પાછાં આવે છે.

વખત જતાં શેરડીનો પાક પણ વેંચાય છે…ને જાણે કોક કોક ને મીઠી ભાત લઈને જતી હોય એવી દેખા દે છે..એટલું કહી કવિ તો વિરમે છે, પણ આખા કાવ્યુંનું શબ્દચિત્ર એટલું આબેહૂબ ઉભું કર્યું છે કે વાંચતા વાંચતા આખું વર્ણન આપણી નજર સમક્ષ ખડું થયાં વગર ન રહે. અને એથી જ મને એટલી નાની ઉંમરથી આ કાવ્ય દિલને સ્પર્શી ગયું હતું એ પણ બધાં દ્રશ્યો ચિત્રપટની પટ્ટીની જેમ.

લતા સોની કાનુગા